Долларжилт (хэсэг – 1: нөлөө, шалтгаан)

Энэ хэсгийн хүрээнд долларжилт, түүний төрөл, судлагдсан байдал, эдийн засгийн үзүүлэлт ба банкинд үзүүлэх нөлөө, харилцан хамаарал болон долларжилтын шалтгааныг тайлбарласан онолыг хандлагуудыг авч үзэх болно.

Тодорхойлолт: Үндэсний мөнгөн тэмдэгтийн үндсэн 3 үүргийг доллар гүйцэтгэж эхлэхийг долларжилт гэнэ.

1.  Гүйлгээний хэрэгсэл;
2.  Өртгийн хэмжүүр;
3.  Хуримтлалын хэрэгсэл.

Ангилал: Долларжилтыг албан (de jure) буюу үндэсний валютын ханшгүй болон албан бус (de facto) хэмээн ангилдаг.

[ЗУРАГ 1: Долларжилтын төрөл, нөлөө]

Албан долларжилттай орнууд байдаг ч (Эквадор, Сальвадор, Панама зэрэг) ихэнх улс долларжилтын санхүүгийн тогтвортой байдал, мөнгөний бодлогын үр ашигтай байдалд үзүүлэх сөрөг нөлөөнөөс болж албан бус долларжилттай байх, цаашдаа бууруулахыг зорьдог (Б.Цэнгүүнжав, 2014).

Уршиг: Азийн санхүүгийн хямрал (1997), 2000 оны төгсгөлөөрх Туркийн банкны хямралт ба Бразил (1999), Аргентин (2002), Уругвайн (2002) хөрөнгийн тэнцлийн хямралуудыг суурь шалтгааныг зарим судлаачид долларжилтын түвшин, баланс дах валютын тэнцвэргүй байдалтай холбож тайлбарладаг (Levy Yeyati, 2005).

Судлагдсан байдал:

[ЗУРАГ 2: Долларжилтын судлагдсан байдал]

Эдийн засагт үзүүлэх нөлөө:

1.      Инфляци, валюты ханш (exchange rate pass-pass through)

Валютын ханшийн инфляцид үзүүлэх нөлөө буюу инфляци импортлогдох үзэгдлийг долларжилт хурдасгадаг гэж үздэг. Долларжилт их байх тусам ханшийн инфляцид үзүүлэх нөлөө илүү хүчтэй, тогтвортой болдог байна (Honohan & Shi, 2003).

Нөгөөтэйгүүр долларжилт нь эрсдэлд нейтрал хадгаламж эзэмшигчийн оновчтой сонголтоос (хамгийн бага вариац бүхий багц бүрдүүлэх үйл хөдлөл буюу үндэсний мөнгөн тэмдэгт болон долларын бодит өгөөж, савалгаа) хамаарна. Инфляцийн савалгаа өндөр байх тусам үндэсний мөнгөн тэмдэгтэд итгэх итгэл буурч долларжилт нэмэгдэх бол валютын савалгаа өндөр байх нь эсрэг нөлөөтэй (Ize & Levy Yeyati, 2003).

2.      Мөнгөний бодлого

Долларжсан эдийн засагт гадаад валютын хөрөнгө рүү шилжих зардал бага байх тул валютын хадгаламжийн эрэлт нь мөнгөний тэлэлт, валютын ханшийн хэлбэлзлээс мэдрэмж өндөртэй болдог (De Nicoló, Honohan, & Ize, 2003). Эдийн засагт дотоодын мөнгөний эрэлт тогтворгүй, exchange rate pass-pass through нөлөө ихсэх учраас мөнгөний бодлогын арга хэрэгслээр инфляцид нөлөөлөх чадварыг бууруулдаг. Улмаар иргэдийн мөнгөний бодлогод итгэх итгэлийг бууруулж, долларт итгэх итгэл нэмэгдүүлдэг байна (Б.Цэнгүүнжав, 2014).

3.      Эдийн засгийн өсөлт

Хэрэв долларжилт нь валютын ханшийн савалгааны эдийн засагт үзүүлэх сөрөг нөлөөг нэмэгдүүлдэг бол долларжсан эдийн засгийн мөчлөг илүү хэлбэлзэлтэй болно (Levy Yeyati, 2005). Уг таамаглал хараахан эмпирикээр батлагдаагүй байгаа ч долларжилт ба эдийн засгийн өсөлтийн урт хугацааны хамаарал маргаантай асуудал хэвээр байна.

4.      Санхүүгийн зуучлалын гүнзгийрэл

Долларжилт нь гадаад худалдааны зардлыг бууруулж, хөрөнгийн урсгалыг илүү нээлттэй болгосноор санхүүгийн зуучлалыг гүнзгийрүүлж, эрүүл санхүүгийн системийн хөгжлийг дэмждэг (De Nicoló, Honohan, & Ize, 2003) (Д.Энхзаяа, 2011).

5.      Хүүний түвшин /маржин

Хадгаламж болон зээлийн дотоодын валют ба долларын хүүний түвшин, зөрүү нь долларжилтанд нөлөөтэй (O.Olayungbo & Kehinde T, 2015). Дотоодын валютын зээлийн хүү долларынхоос өндөр байх тусам зээлдэгчийн хүүний харьцангуй зардал буурч зээлийн долларжилтыг нэмэгдүүлдэг. Дотоодын валютын хадгаламжийн хүү долларынхаас өндөр байх тусам харьцангуй өгөөжөөс шалтгаалж долларжилт буурдаг (S.Basso, Calvo-Gonzalez, & Jungilas, 2007).

6.      Эдийн засгийн нээлттэй байдал, санхүүгийн гүнзгийрэлт

Гадаад худалдааны нээлттэй байдал долларыг гүйлгээний хэрэгсэлд ашиглах боломжийг нэмэгдүүлдэг (S.Basso, Calvo-Gonzalez, & Jungilas, 2007).

Гадаад зах зээлээс санхүүгийн эх үүсвэр татах, худалдаа наймаа хийх боломж нь долларжилт өндөр байх нөхцлийг бий болгодог. Тухайлбал гаднаас хөрөнгө босгох, татан төвлөрүүлэх боломж өндөр бол хөрөнгө оруулалт буюу зээлийн долларжилт нэмэгдэх, хадгаламжийн долларжилтыг бууруулах нөлөөлтэй.

7.      Мораль хазард

Институцийн сул байдал, ханшийн эрсдэлээс хамгаалсан төрийн оновчгүй бодлого (даатгал, батлан даалт гэх мэт) зэргээс хамаарч мораль хазардаас үүдэлтэйгээр долларжилт зохистой түвшнээс давдаг (Broda & Levy Yeyati, 2003).

8.      Ратчет нөлөө

Дотоодын санхүүгийн хүчтэй хямралаас шалтгаалж огцом нэмэгдсэн долларжилтын түвшин нь эдийн засаг эргэн тогтворжсон ч буцаж буурдаггүй тогтвортой үлддэг. Үүнийг рачтет нөлөө гэдэг ба нэгэнт бизнесийн үйл ажиллагаанд гадаад валютыг нэвтрүүлчихсэн, өөрчлөлт хийхэд хэлцлийн зардалтай, дахин гэнэтийн хэлбэлзэлд өртөх магадлалтай гэсэн хүлээлт зэргээс шалтгаалдаг байна (De Nicoló, Honohan, & Ize, 2003).

Банкинд үзүүлэх нөлөө:

1.      Гадаад валютын ханшийн эрсдэл

Ханшийн хэлбэлзэл гадаад валютын нийт нээлттэй позицийн (гадаад валютын актив – гадаад валютын пассив) дүнд нөлөөлж ханш үнэлгээний ашиг/алдагдал хүлээнэ. Ханш үнэлгээний алдагдал нь хуримтлагдсан ашгийг бууруулж өөрийн хөрөнгийн хүрэлцээний үзүүлэлтэд нөлөөлдөг.

2.      Зээлийн эрсдэл

Дотоодын валют ноёрхож буй үйл ажиллагааны орчинд ханшийн хэлбэлзлээс зээлдэгчийн төлбөрийн чадвар мэдрэг байдаг тул зээлийн эрсдэл үүсдэг. Үндэсний валютын сулралтаас валютын зээлд төлөх дүн, үйл ажиллагааны өртөг нэмэгдэж, зээлийн эрсдэл үүссэнээр банк эрсдэлийн сан байгуулах, улмаар алдагдал болгох хүлээн авснаар өөрийн хөрөнгийн хүрэлцээний үзүүлэлт буурдаг.

3.      Хөрвөх чадварын эрсдэл

Долларжилт нэмэгдэх нь эх үүсвэрийг хэлбэлзэл өндөртэй байдаг (De Nicoló, Honohan, & Ize, 2003). Энэ нь валютын эх үүсвэрийн өөрчлөлтийн улмаас төлбөрийн чадварын эрсдэлийг бий болгож улмаар банк дампуурах эрсдэлтэй. Төв банкны зүгээс долларыг хэвлэх эрх байхгүй тул системийн хэмжээнд хамрах аюултай (Uluç & Kan, 2005).

 [ЗУРАГ 3: Банкинд үзүүлэх нөлөө]

Долларжилтын шалтгаан: Долларжилыг шалтгааныг үндсэн 3 хандлагаар тайлбарладаг. Эдгээр нь (i) Ялгаатай валютуудаар бүрдүүлсэн багцын өгөөжийн хэлбэлзэл хамгийн бага байх буюу оновчтой багц сонголт хийсэн тохиолдолд долларжилт тэнцвэрт түвшиндээ байна гэж үздэг багцын хандлага (ii) Төгс бус зах зээлтэй тохиолдолд долларжилтын тэнцвэрт түвшинг тодорхойлдог гэж үздэг зах зээлийн уналтын хандлага болон (iii) cанхүүгийн долларжилтанд институцийн чанар нөлөөтэй гэж үзэх ба өмнөх 2 хандлага дээр институцийн хүчин зүйлийг нэмэлт байдлаар оруулж тооцдог  институцийн хандлага юм (Levy Yeyati, 2005).

1.      Багцын хандлага (The portfolio view):

Эрсдэлд дургүй дотоодын хөрөнгө оруулагч нь эрсдэл/өгөөжийн түвшинг оновчилж багцаа дотоодын зах зээлд бүрдүүлдэг. Үндэсний валютын бодит өгөөжид нь инфляцийн түвшин нөлөөлдөг бол гадаад валютын бодит өгөөжид бодит ханшийн хүлээгдээгүй өөрчлөлт нөлөөлдөг (Ize & Levy Yeyati, 2003). Хэрэв валютуудын хүүний түвшин ижил гэж үзвэл хамгийн бага вариацийн багцын хандлагаар долларжилтанд дотоодын инфляци болон ханшийн хэлбэлзэл нөлөөлнө (exchange rata pass through). Өөрөөр хэлбэл хамгийн бага вариацтай багцын сонголтын (MVP) дагуу багцын бодит үнэ цэнийн хэлбэлзлийг хамгийн бага түвшинд байлгахын тулд инфляци болон бодит ханшийн хэлбэлзэлийг харгалзан үзэх хэрэгтэй болдог. Улмаар дотоодын инфляцийн вариац өндөр байх тусам багц дах долларын эзлэх хувь өндөр, эсрэгээрээ бодит валютын ханшийн вариац өндөр байх тусам долларын эзлэх хувь багасдаг.

2.      Зах зээлийн уналтын хандлага (The market failure view):

Дараагийн хандлагаар долларжилтанд зах зээлийн төгс бус байдал, гадаад хүчин зүйлс болон оновчтой бус бодлого нөлөөлдөг гэж үздэг. Зах зээлийн гажуудал буюу төгс бус мэдээлэл, өрсөлдөөнт бус зах зээл, өндөр дам нөлөө бүхий орчинд оролцогчид мораль хазард бүхий хариу үйлдэл үзүүлдэг. Улмаар долларжилт нэмэгдэж, зах зээлийн ажиллах механизм өөрийгөө уналтанд хүргэхүйц нөхцөл очих боломжтой юм. Тухайлбал засгийн газраас хадгаламж эсвэл зээлийг эрсдэлээс хамгаалсан (даатгал, батлан даалт зэрэг) бол ханшийн хэлбэлзэл, долларжилтыг үл харгалзан гадаад валютын хадгаламж, валютын зээл нэмэгдэх үр дагавартай.

3.      Институцийн хандлага (The institutional view):

Хуулийн болон төрийн засаглал институц муу, санхүүгийн зах зээлийн хөгжил сул бол долларжилт нэмэгдэх суурь нөхцөл болдог. Тодруулбал мөнгөний бодлого итгэл үнэмшилгүй, тодорхой бус байх нь дотоод валютын өрийн зардлыг өсгөж, өр хугацаандаа төлөгдөхгүй байх магадлал өсдөг. Засаглал муу, эдийн засгийн бодлого зорилтдоо хүрч чадахгүй бол итгэл итгэл буурч долларжилт өснө. Иймээс тухайн улсаас үндэсний мөнгөн тэмдэгтийг тодорхой нэр хүндтэй болгох үүднээс дотоодод үйл ажиллагаа явуулж буй бүх аж ахуй нэгж зөвхөн төгрөгөөр гүйлгээ хийх, үнийг гадаад валютын ханштай уяж тогтоохгүй байх зэрэг хязгаарлалтууд хийгддэг. Хэрэв институцийн чанарыг сайжруул, амласан зүйлээ бодит байдалд хэрэгжүүлж чадахгүй бол долларжилт нэмэгдсээр байх болно.

 Хавсралт:

Судлаачид	Долларжилтын хэмжүүр	Арга зүй	Нөлөөлөл, Гол үр дүн
De Nicoló, Honohan, & Ize, 2003	Долларын хадгаламжийн нийт хадгаламжид эзлэх хувь	1990-2001 оны, 100 орны өгөгдөл, Динамик панел регресс	Долларжилт нь инфляци өндөртэй орнуудад санхүүгийн гүнзгийрэлтийг бий болгодог, бодлогын өөрчлөлтөөр долларжилтын түвшинд нөлөөлөх боломжтой, долларжсан эдийн засгийн санхүүгийн зуучлагчид өндөр эрсдэл үүрдэг.
Broda & Levy Yeyati, 2003	Долларын хадгаламжийн нийт хадгаламжид эзлэх хувь	Энгийн динамик ерөнхий тэнцвэрийн загвар	Банк дампуурах үед үндэсний мөнгөн тэмдэгт болон долларын хадгаламжинд ялгаварлалгүй хандвал долларжилт тэнцвэрт түвшнөөс өндөр тогтно. Хадгаламжийн даатгал зэрэг хамгаалалт нь мораль хазардаас илүү хадгаламжийн өртгөөс шалтгаалж долларжилтыг нэмэгдүүлдэг. Зохицуулагч байгууллагаас валютын ялгаварлал хийжханшийн зөрүүнээс үүсэх сөрөг нөлөөг бууруулах боломжтой.
Ize & Levy Yeyati, 2003	Долларын хадгаламжийн нийт хадгаламжид эзлэх хувь	Хамгийн бага вариацын арга, Динамик панел регресс	Долларжилтын өөрчлөлтөнд макроэдийн засгийн бодлого, институцийн бүтэц чухал нөлөөтэй.Хүлээгдэж буй инфляцийн хэлбэлзэл нь бодит ханшийн хүлээгдэж буйхэлбэлзлээс өндөр үед долларжилт өндөр түвшинд байна.
Honohan & Shi, 2003	М2 дах долларын хадгаламжийн хувь	1980-2000 оны, 50 хөгжил буй орны өгөгдөл, Динамик панел регресс	Долларжилт валютын ханшийн инфляцид үзүүлэх нөлөөний хурдыг нэмэгдүүлдэг. Долларжилт офшор хадгаламж хүчтэй эерэг хамааралтай. Эх үүсвэр офшор дансны долларын хадгаламж руу шилжих долларжилт нь банкны зээлийн эх үүсвэрийг бууруулна. Долларжилтийн өсөлт мөн ханшийн эрсдэлийн шагнал нь хүүний сприд зөрүүгөсгөдөг.
Levy Yeyati, 2005	Долларын хадгаламжийн нийт хадгаламжид эзлэх хувь	1990-2011 оны Латин Америк болон шилжилтийн 31 орны Динамик панел регресс	Долларжсан эдийн засаг мөнгөний эрэлт тогтворгүй, мөнгөний шокт үнийн хувьд мэдрэмтгий, өндөр инфляцитай, ханшийн сулралтанд банкны дампуурах магадлал их, эдийн засгийн өсөлт сааралттай, хэлбэлзэл ихтэй ба санхүүгийн гүнзгийрэл төдийлөн сайжраагүй байдаг.
Uluç & Kan, 2005	Өр төлбөрийн долларжилт	24 хөгжиж буй орон 1990-2004 он,  Панел пробит үнэлгээ	Долларжилтын банкинд үзүүлэх нөлөөг зээлийн чанаргүйтэл, хадгаламжийн хэлбэлзэл, дампуурах магадлал зэрэг үзүүлэлтээр төлөөлүүлэн хэмжсэн.Банкны салбарын өр төлбөрийн долларжилт нь банкны хямрал бий болох магадлалыг нэмэгдүүлдэг.
S.Basso, Calvo-Gonzalez, & Jungilas, 2007	Долларын хадгаламжийн нийт хадгаламжид эзлэх хувь; Долларын зээл нийт зээлд эзлэх хувь	Динамик Ерөнхий Тэнцвэрийн загвар, 24 шилжиж буй оны Динамик панел регресс	Өрх, пүүс, банк бүхий 3 оролцогч ДЕТэнцэврийн загварыг онолын хүрээнд банкны төгс бус өрсөлдөөн, гадаад эх үүсвэр татан авалтаар өргөтгөж онолын хамаарлыг эмпирикээр нотолсон. Гаднаас хөрөнгө татан төвлөрүүлэх нь зээлийн долларжилтыг нэмэгдүүлж, хадгаламжийхыг бууруулна. Валютуудын зээлийн хүүний зөрүү өндөр байх нь долларжилтыг өсгөнө. Хамгийн бага вариацтай багцын хандлага, эдийн засгийн нээлттэй байдал долларжилтанд ач холбогдолтой нөлөөтэй.
Д.Энхзаяа, 2011	Гадаад валютын татан төвлөрүүлсэн хөрөнгө / Нийт татан төвлөрүүлсэн хөрөнгө	2001-2010, вектор алдаа залруулах загвар, 2 алхамт хамгийн бага квадрат арга	Монгол улсын долларжилт макро эдийн засгийн тогтворгүй байдал (инфляци болон бодит ханшийн өөрчлөлтийн харьцангуй хэлбэлзлээс хамаарна), зах зээлийн гажуудал болон институцийн чанараас хамаардаг. Долларжилт өсвөл санхүүгийн системийн эмзэг байдал нэмэгддэг, өндөр инфляцитай үед л санхүүгийн зуучлалын гүнзгийрэлд эерэг нөлөөлдөг.
Б.Цэнгүүнжав, 2014	Долларын хадгаламжийн нийт хадгаламжид эзлэх хувь	Монголыг хөгжиж буй орнуудтай харьцуулсан судалгаа	Долларжилт нь санхүүгийн системийн тогтвортой байдал болон мөнгөний бодлогын үр нөлөөтэй байдлын хувьд чухал ач холбогдолтой. Монгол Улсын хадгаламжийн долларжилт дунджаар 31% буюу дундаж түвшинд байна.
O.Olayungbo & Kehinde T, 2015	Долларын хадгаламжийн М2 дах хувь	Нигери1986-2015Q1,SVAR загвар	Долларжилт мөнгөний бодлогын хүүний сувгийн үрнөлөөг бууруулдаг. Долларжилт нь инфляцийг нэмэгдүүлдэг.

[ХАВСРАЛТ 1: Долларжилтын судлагдсан байдал]

Ном зүй:

Broda, C., & Levy Yeyati, E. (2003). Endogenous Deposit Dollarization. New York: Federal Reserve Bank of New York.

De Nicoló, G., Honohan, P., & Ize, A. (2003). Dollarization of Banking System: Good or Bad? World Bank.

Goldstein, M., & Turner, P. (2004). Controlling Currency Mismatches in Emerging Markets. Peterson Institute Press.

Honohan, P., & Shi, A. (2003). Deposit Dollarization and the Financial Sector in Emerging Economies. The World Bank.

Ize, A., & Levy Yeyati, E. (2003). Financial Dollarization. Journal of International Economics, 59, 323-347.

Levy Yeyati, E. (2005). Financial Dollarization: Evaluating the Consequences. Universidad Torcuato Di Tella.

O.Olayungbo, D., & Kehinde T, A. (2015). Dollarization, Inflation and Interest Rate in Nigeria. CBN Jornal of Applied Statistics.

S.Basso, H., Calvo-Gonzalez, O., & Jungilas, M. (2007). Financial Dollarization: The role of Banks and interest rate. European Central Bank.

Uluç, A., & Kan, E. Ö. (2005). Financial dollarization and financial fragility: the experience of developing countries.\

Б.Лхагважав. (2000). Долларжилт. Монголбанк.

Б.Цэнгүүнжав. (2014). Монгол улсын хадгаламжийн долларжилт. Монголбанк.

Д.Энхзаяа. (2011). Монголын эдийн засаг дахь долларжилт. Монголбанк.

О.Баасансүрэн. (2015). Хадгаламжийн Долларжилт. Банк Санхүүгийн Академи