Долларжилт (хэсэг – 2: нөхцөл байдал, онолын загвар)

Энэ хэсгийн хүрээнд долларжилтын хэмжилт, өнөөгийн нөхцөл байдал ба харилцан хамаарал, Broda ба Levy Yeyati нарын (2003) энгийн динамик загварын тавил болон судлаачийн зүгээс санал болгож буй загварын ерөнхий орчлыг танилцуулах болно.

Долларжилтын хэмжилт: Судлаачид ихэвчлэн долларжилтын түвшинг долларын хадгаламжийн нийт хадгаламжид эзлэх хувиар төлөөлүүлэн хэмжих нь зүйтэй гэж үздэг. Долларжилтыг хадгаламжийн долларжилтаар хэмжихэд дараах сул болон давуу талтай.

Давуу тал	Сул тал
-       Хадгаламж эзэмшигчийн хуримтлалын болон ашигч үйл хөдлөлийг илэрхийлнэ -       Мэдээллийн хүрэлцээ сайн, баталгаатай -       Банкны балансын харьцаа үзүүлэлт -       Олон улсын түвшинд харьцуулагдах боломжтой	-       Гүйлгээ, төлбөрт хэрэглэгдэх хугацаагүй хадгаламж болон хуримтлалаар хэрэглэгдэх хугацаат хадгаламжийг ижил жинтэй авч үздэг. -       Офшор хадгаламж болон долларын бэлэн мөнгийг агуулдаггүй.

Хадгаламжийн долларжилтын түвшин: Долларжилтын түвшинг тодорхой интервалиудад хуваан БАГА, ДУНД болон ӨНДӨР хэмээн ангилсан байдаг.

Тухайлбал Б.Лхагважав (2000 он) Монголын активын долларжилт[1] <20% байвал бага, 20-70% бол дунд зэргийн, >70% байвал өндөр долларжилттой хэмээн тодорхойлсон. Харин Alvarez-Plata, Garcia-Herrero нар (2007) дэлхийн 17 орныг 1995–2004 оны хоорондох долларжилтын дундаж түвшингээр нь 1-9% (бага), 19-37% (дунд), 40-94% (их) гэсэн 3 бүлэгт хуваасан байна (Б.Цэнгүүнжав, 2014).

Өнөөгийн нөхцөл байдал:

Монгол улсын хадгаламжийн долларжилт буурч байгаа бөгөөд дунд түвшинд (19-37%) харьяалагдаж байна.

[ЗУРАГ 4: Хадгаламжийн долларжилт & өөрчлөлт]

• 2006 оны эхний хагас: Валютын хадгаламжийн огцом өсч, сүүлийн хагаст огцом буурсан. Тухайн үед инфляци бага түвшинд хүрээд байсан.
• 2008–2009 оны эхэн хагас хүртэлх өсөлт: дэлхийн санхүүгийн хямрал тохиолдож валютын хадгаламж бага зэрэг өссөн боловч төгрөгийн ханш огцом суларч, инфляцийн түвшин нэмэгдсэн болон мөнгөний нийлүүлэлт буурсан зэргээс шалтгаалан төгрөгийн хадгаламж анх удаа буурсан.
• 2012 оны эхний 3 улирлын өсөлт: валютын хадгаламжийн огцом өсөлттэй холбоотой ба тухайн үед жилийн инфляци 15% орчимд өсөөд байсан ба ханшийн хэлбэлзэл харьцангуй багассан.
• 2014 оны сүүлийн хагас ба 2015 оны эхний улирлын өсөлт: 2014 оны сүүлд төгрөгийн хадгаламж бага зэрэг өссөн ч буураад байсан валютын хадгаламжийн өсөлт хурдассан. Ам. долларын ханш чангарч эхэлсэн байна.

 [ЗУРАГ 5: Хадгаламж болон зээлийн долларжилт &;Төлбөр түргэн гүйцэтгэх чадварын харьцаа & Өөрийн хөрөнгийн харьцаа & инфляци & зээлийн чанаргүйтэл & валютын ханш]

• Хадгаламж болон зээл жигнэсэн дундаж хугацааны зөрүүтэйн улмаас хадгаламжийн долларжилт харьцангуй өндөр хэлбэлзэлтэй ба сүүлийн 4 жил зээлийн долларжилт хурдтай буурсан байна. 2008–2009 оны дэлхий санхүүгийн хямралаас үүдэлтэй ханшийн чангаралт, валютын зээлийн чанаргүйтэлтэй холбоотой валютын зээл олголтоо ерөнхийд нь бууруулсан.
• Долларжилт хүчтэй нэмэгдэхэд банкны хөрвөх чадвар муудаж байна. Энэ нь ханшийн хэлбэлзлээс хамаарч хэрэглэгчид хадгаламжаа валют хооронд өөрчлөх, татан авах үйл хөдлөл нь банкыг хөрвөх чадваргүй болгох эрсдэлтэйг илэрхийлнэ.
• Долларын актив нь ханшийн өөрчлөлтөөс хамаарч эрсдэлээр жигнэсэн активыг өөрчлөх, валютын зээлийн чанаргүйтэл болон ханш үнэлгээний алдагдал нь ашигт ажиллагаанд нөлөөлж өөрийн хөрөнгийн хүрэлцээний үзүүлэлтийг бууруулах нөлөөлөл 2011 он хүртэл ажиглагдсан.
• Инфляци бага үед төгрөгт итгэх итгэл нэмэгдэж долларжилт буурах онолын хандлагаас илүүтэйгээр долларжилт валютын ханшийн хэлбэлзлийг инфляцид дамжуулагч нөлөөтэй байна. Энэ нь ялангуяа хямралын болон ГШХО нэмэгдсэн үеүдэд ажиглагдаж байна.
• Зээлийн чанаргүйтэл нь дан долларжилтаас илүү макро эдийн засгийн нөхцөл байдлаас хамаарч байгаа, нөгөөтэйгүүр сүүлийн жилүүдийн зээлийн долларжилт багассан нь нийт зээлийн чанаргүйтэлд нөлөөлөл бага харагдаж байна.
• Ханш ерөнхийдөө чангарч байгаа тул хадгаламж эзэмшигч ханшийн хэлбэлзлээ илүү ханшийн хүлээгдэж буй чангаралтаас үүдэн шийдвэр гаргах байгаа нь ажиглагдаж байна.

Динамик загварын тавил:  Broda ба Levy Yeyati нар (2003) эрсдэлд нейтрал хадгаламж эзэмшигч, ашгаа хамгийн их байлгах зорилготой банк болон үндэсний мөнгөн тэмдэгтийн үнэ цэнийг хамгаалах зорилготой төв банк гэсэн үндсэн 3 оролцогч бүхий энгийн динамик загвар боловсруулсан. Уг загвараас гадаад валютын ханшийн өөрчлөлт, банкны салбарт үүсэх эрсдэлүүд болон төв банкны оролцооны улмаас долларжилт хэрхэн хариу үйлдэл үзүүлэхийг харах зорилготой.

Эх үүсвэрийн дутагдалтай банк нь албан бус долларжилттай, төгс бус мэдээлэл бүхий эдийн засгийн орчинд, хадгаламж эзэмшигчдээс төгрөг болон долларын хадгаламж татан үйл ажиллагаагаа явуулдаг. Эрсдэлийг үүсгэгч суурь хүчин зүйл нь валютын ханшийн хэлбэлзэл ба долларжилт нь валютын тэнцвэрт бус байдлыг үүсгэж, эрсдэлийг эдийн засаг, банкны салбарт дамжуулагч гол механизм болдог. Төв банкны оролцоо, төрийн зүгээс ямар нэгэн даатгал, батлан даалт хамгаалах хэрэгсэл байхгүй үеийн загварын ерөнхий тавил дараах байдлаар бичигдэнэ.

Үйл ажиллагаа явуулж буй орчинд төгрөг давамгайлдаг тул банк төгрөг болон долларын хадгаламжинд төвлөрсөн эх үүсвэрийг төгрөгийн төслүүдийг санхүүжүүлж мэдэгдэхүйц хэмжээний өгөөжийг хүртэнэ.

Валютын ханшийн гэнэтийн хэлбэлзлийн улмаас балансад валютын тэнцвэргүй байдал үүсч долларын эх үүсвэрийг эргэн төлөхөд хүндрэл тулгарна. Банкны дампуурах магадлал нь бодит ханшийн сулралтай эерэг хамааралтай гэж үзсэн. Ханш банкны дааж чадахуйц түвшнээс давбал банк нь дампуурах нөхцөл байдалд хүрнэ.

Хэрэв дампуурлын нөхцөл байдалд орвол хадгаламж эзэмшигчид нь банкны үлдэх өртгөөс тодорхой хэмжээний буцаан авалтыг хүртэх болно. Доллар болон төгрөгийн хадгаламжийн хүүнүүдийн хувьд ханшийн хэлбэлзэл бага байх тусам валютын хадгаламжийн зардал нь төгрөгийнхөөс өндөр байна.

Загварын ерөнхий орчил:

Broda ба Levy Yeyati нарын (2003) энгийн динамик загварт суурилан багцын хандлага, институцийн хандлага бусад онолын хамаарал бүхий эдийн засгийн хувьсагчууд, банкны салбарын эрсдэлийн үзүүлэлтийг нэгтгэн дараах загварын ерөнхий орчлыг боловсруулав.

[ЗУРАГ 6: Загварын ерөнхий орчил]

Эдийн засаг банк, хадгаламж эзэмшигч, зээлдэгч болон төв банк гэсэн 4 үндсэн оролцогчтой. Хадгаламж эзэмшигч нь төгрөгийн ба долларын хадгаламжид байршуулах шийдвэр гаргахдаа хамгийн бага вариац бүхий багц бүрдүүлнэ. Хүүний паритет хангагдана гэж үзвэл шийдвэр гаргалт валют болон инфляцийн хэлбэлзлээс хамаарна. Төв банк нь валютын ханшийг тогтворжуулах замаар инфляцийн бага тогтвортой түвшинд барих зорилгоор интервенц хийдэг. Зээлдэгч төгрөг зонхилох зах зээлд үйл ажиллагаа явуулдаг тул банкнаас авсан зээлээ зонхилон төгрөгөөр эргэн төлөлтөө хийдэг. Банк нь хадгаламж эзэмшигчдээс эх үүсвэр татаж зээл олгох ба ханшийн эрсдэл, зээлийн эрсдэл, хөрвөх чадварын эрсдэлтэй тулгардаг.

Ном зүй:

Broda, C., & Levy Yeyati, E. (2003). Endogenous Deposit Dollarization. New York: Federal Reserve Bank of New York.

De Nicoló, G., Honohan, P., & Ize, A. (2003). Dollarization of Banking System: Good or Bad? World Bank.

Goldstein, M., & Turner, P. (2004). Controlling Currency Mismatches in Emerging Markets. Peterson Institute Press.

Honohan, P., & Shi, A. (2003). Deposit Dollarization and the Financial Sector in Emerging Economies. The World Bank.

Ize, A., & Levy Yeyati, E. (2003). Financial Dollarization. Journal of International Economics, 59, 323-347.

Levy Yeyati, E. (2005). Financial Dollarization: Evaluating the Consequences. Universidad Torcuato Di Tella.

O.Olayungbo, D., & Kehinde T, A. (2015). Dollarization, Inflation and Interest Rate in Nigeria. CBN Jornal of Applied Statistics.

S.Basso, H., Calvo-Gonzalez, O., & Jungilas, M. (2007). Financial Dollarization: The role of Banks and interest rate. European Central Bank.

Uluç, A., & Kan, E. Ö. (2005). Financial dollarization and financial fragility: the experience of developing countries.\

Б.Лхагважав. (2000). Долларжилт. Монголбанк.

Б.Цэнгүүнжав. (2014). Монгол улсын хадгаламжийн долларжилт. Монголбанк.

Д.Энхзаяа. (2011). Монголын эдийн засаг дахь долларжилт. Монголбанк.

О.Баасансүрэн. (2015). Хадгаламжийн Долларжилт. Банк Санхүүгийн Академи

---

[1]Гадаад валютын харилцах, хадгаламж болон мөнгөний нийлүүлэлтийн харьцаа